روشنفکری دینی

با ظهور مدرنیته انقطاع و گسست ژرفی میان جوامع مسلمان با سنت تاریخی خودشان شکل گرفته است و بسیاری از تلاش¬ها نیز برای پر کردن شکاف حاصله عقیم مانده است و این شکاف روز به روز نیز عمیق¬تر شده، سیطرة زیست¬جهان مدرن بر عالم سنت بیش¬تر و بیش¬تر می¬شود. لذا اگر ما با سنت تاریخی خود ارتباطی زنده و پویا داشتیم که امروز با یک چنین بحران¬هایی مواجه نبودیم. به زبان دیگر، یکی از دلایل بحران کنونی ما این است که ما بی¬تاریخ شده¬ایم یعنی ارتباط خود را با سنت تاریخی خویش عمیقاً از دست داده¬ایم، و در همان حال به یک انسان و جامعة مدرن نیز تبدیل نشده¬ایم. به همین دلیل «بی¬خانمان»¬ایم و این بی¬خانمانی مهم¬ترین وصف بسیاری از جوامع از جمله جوامع به اصطلاح مسلمان است.
...ـ به¬هیچ¬وجه باور ندارم کشورهایی چون مالزی و ترکیه توانسته باشند به فرهنگی سازگار میان اسلام و مدرنیته دست یافته باشند یا توانسته باشند به تحقق نوعی تمدن نوین اسلامی‌مبادرت ورزیده باشند. البته این نفی به معنی اثبات خود ما نیست. به اعتقاد اینجانب، کل جهان اسلام در حال مضمحل شدن در مدرنیته و منحل شدن در تمدن جدید غربی است. از آنجا که کشورهایی چون مالزی و ترکیه انحلال‌شان در مدرنیته بیشتر بوده است، توانسته‌اند اقتصاد و مناسبات‌شان را با جهان بهتر از دیگر جوامع مسلمان سامان بخشند اما هویت اسلامی‌خود را نیز به همان اندازه از دست داده¬اند و عقل مدرن در جوامع آنها بیشتر سیطره پیدا کرده، آن‌ها غربی‌تر شده‌اند. اما این سخن به¬هیچ¬وجه بدان معنا نیست که دیگر کشورهای به اصطلاح مسلمان، از جمله جامعة خود ما، از آنها ‌اسلامی¬ترند. جوامعی چون مالزی و ترکیه با جهان مدرن کنار آمدند و تا حدودی به اقتصادشان سامان بخشیدند لیکن جوامعی چون ما ناآگاهانه و نامتأملانه، همچون پر کاهی در میان طوفانی از تحولات و استحاله¬ها در دل عقلانیت جدید مضمحل می¬شویم بی¬آن که توانسته باشیم حتی به معیشت و اقتصادمان سروسامانی بخشیم. جوامعی همچون جامعة ما، برخلاف مالزی و ترکیه، هم از توسعه اقتصادی محروم مانده¬ایم و در همان حال هویت اسلامی‌خود را نیز روز به روز بیشتر از دست می‌دهیم.
در یک چنین شرایطی است که قرآن، متون و میراث دینی به اموری فرهنگی، نمایشی و غیراصیل تبدیل شده¬اند و به¬هیچ¬وجه نمی¬توانند همچون گذشته در جان¬ها تفکر، خودآگاهی و گرما بیافرینند. علی‌رغم آن که ما در ظاهر تأکید زیادی بر اقدامات قرآنی داریم و نهادهای قرآنی بسیاری تأسیس کرده‌ایم، هیچ¬گونه تغییر و تأثیر واقعی و حقیقی در زندگی افراد جامعه ایجاد نشده است و ایجاد نخواهد شد و زندگی مردم روز به روز بیش¬تر در جهت انحلال و انجذاب در مدرنیتة غربی، که در روزگار ما به امری جهانی تبدیل شده است، طی طریق می‌کند.